پژوهشی درصحیفه سجادیه
مقدمه :
کتاب صحیفه سجادیه، مجموعه ای از دعاها و مناجات امام چهارم شیعیان، زین العابدین علی بن الحسین حضرت سجاد علیه السلام است. مجموعه این ادعیه در دو صحیفه موجود است. یکی صحیفه صغیر که نزد فرقه زیدیه معتبر است و شیعه امامیه، آن را صحیفه ناقصه می داند و دیگر، صحیفه کبیر، که با نام صحیفه کامله سجادیه می باشد. صحیفه کامله سجادیه، در بین منابع اولیه تعالیم حیات بخش اسلام، بعد از قرآن کریم و نهج البلاغه امیرالمومنین علی (ع)، مجموعه با عظمت و میراث گرانبهائی است. این صحیفه بطور تواتر از سه طریق شیعه امامیه، طایفه زیدیه و فرقه اسماعیلیه از امام چهارم رسیده و از آن زمان تاکنون همیشه انیس و مونس صاحبدلان و راهنمای ارباب معرفت بوده است.
فهرست مطالب:...............................................................................................................شماره صفحه
مقدمه :...............................................................................................................................................2
ساختار و تقسیم بندی صحیفه............................................................................................................2
علت تدوین صحیفه............................................................................................................................3
تواتر صحیفه سجادیه..........................................................................................................................4
ویژگی‌ها.............................................................................................................................................5
مستدرک‌های صحیفه سجادیه.....................................................................................................17-18
شرح‌های صحیفه سجادیه.................................................................................................................19
توجه علمای اهل سنت به صحیفه سجادیه................................................................................20-21
فهرست منابع.............................................................................................................................23-24
مقدمه :
کتاب صحیفه سجادیه، مجموعه ای از دعاها و مناجات امام چهارم شیعیان، زین العابدین علی بن الحسین حضرت سجاد علیه السلام است. مجموعه این ادعیه در دو صحیفه موجود است. یکی صحیفه صغیر که نزد فرقه زیدیه معتبر است و شیعه امامیه، آن را صحیفه ناقصه می داند و دیگر، صحیفه کبیر، که با نام صحیفه کامله سجادیه می باشد. صحیفه کامله سجادیه، در بین منابع اولیه تعالیم حیات بخش اسلام، بعد از قرآن کریم و نهج البلاغه امیرالمومنین علی (ع)، مجموعه با عظمت و میراث گرانبهائی است. این صحیفه بطور تواتر از سه طریق شیعه امامیه، طایفه زیدیه و فرقه اسماعیلیه از امام چهارم رسیده و از آن زمان تاکنون همیشه انیس و مونس صاحبدلان و راهنمای ارباب معرفت بوده است.
ساختار و تقسیم بندی صحیفه:
صحیفه کامله، شامل 54 دعا و مناجات، از علوم و معارف اسلامی است. اینها اگرچه در قالب دعاست ولی در لابلای آن، هر یک وسیله ای برای آشنایی با وظایف اهل ایمان در زندگی می باشد که به آسانی، همه را در راه تکامل و پیشرفت عقایدش، یاری می کند. صحیفه در چند بخش است:
1- در حمد و ثنای خدا و پیامبرش و صلوات بر حاملان عرش و مومنین و ....
2- دعاهای انسان برای خود، دوستان، نزدیکان، فرزندان، والدین، همسایگان و مرزبانان....
3- دعای انسان در صبح و شب، در سختی ها، در آمرزش گناهان، در التجاء به خدا، در طلب حاجت
4- دعای انسان در موقع بیماری، هنگام پیشامدهای ناگوار، در تنگی روزی، در ادای قرض، در موقع مرگ.
5- دعای انسان در نماز شب، توبه، شکرگزاری، بخشش و عفو، در طلب خیر و نیکی.
6- دعای انسان در ایام ماه مبارک رمضان، روز جمعه، عید فطر، روز عرفه، عید قربان و عید فطر و موقع هلال ماه.
7- و در نهایت مناجاتی دیگر در هر مشکل و مهم و مسائل مختلف.
و به نوعی دیگر می توان دعاهای صحیفه را به سه بخش تقسیم کرد:
الف: نیایش های عبادی و عرفانی
ب: دعاهای تظلم و تقاضا
ج: نیایش های تعلیم و تعهد
علت تدوین صحیفه:
دوره امامت و زندگی علی بن الحسین امام چهارم علیه السلام که در نیمه دوم قرن اول هجری، در تاریک ترین دوران ظلم و استبداد حکومت آل ابوسفیان و اولاد مروان (بنی امیه) می گذشت، بخصوص که بعد از شهادت پدر بزرگوارش حسین بن علی (ع)، امام سجاد در شرایطی سخت و اختناق آمیز، دائما زیر نظر جاسوسان حکومت بود و هر گونه ارتباط مستقیم با دوستان و اطرافیانش از او سلب شده بود، در این موقعیت، ادعیه و مناجات آن حضرت که خود، امام معصوم و انسان کامل بود، چشمه جوشانی شد در بیان معارف دقیق و اصیل اسلام و تشیع و آثار این ادعیه، درس و تعلیم و تربیت مسلمین و شیعیان جهان گردید. از همین رو، این صحیفه نه تنها بصورت دعا، بلکه به عنوان کتابی علمی و اعتقادی و اجتماعی و تربیتی و سیاسی، و به تعبیری کتابی فلسفی و عرفانی و کلامی درباره جهانشناسی، خداشناسی و انسان شناسی در آمد و این صحیفه مبارک، پناهگاهی برای حفظ اسلام و نشر مکتب شیعه شد.
تواتر صحیفه سجادیه:
صحیفه کامله سجادیه، از متواترات می باشد و هیچ شک و شبهه ای نیست که نسبت این صحیفه الهیه به حضرت امام زین العابدین، حضرت سجاد می باشد و از زمان حضرت باقر تا به حال، آن را دست به دست و زبان به زبان، روایت کرده اند. صحیفه از طریق فرقه زیدیه متواتر است و دیده شده که بعضی از بزرگان این طایفه، در حوزه مقابله صحیفه، با منتهای خضوع و تعظیم بودند. ادعیه صحیفه کامله بنابر روایت جعفربن محمد حسنی که در خود صحیفه ذکر شده است، 75 دعا بوده که راوی آن، متوکل بن هارون از اصحاب امام جعفر صادق علیه السلام است و می گوید: از من 11 دعا ساقط شده و من 64 دعا را روایت می کنم، ولی امروزه می بینیم که تعداد ادعیه در صحیفه 54 دعاست. بنابراین از اصل صحیفه 21 دعا افتاده است. خوشبختانه بزرگان علم و حدیث، کوشش کردند تا آن ادعیه را پیدا کنند و به صحیفه ملحق نمایند و همین کار نیز شد و البته به عنوان ملحقات، نه به عنوان ادخال در میان خود ادعیه، تا در عین دعاهای آن دخل و تصرفی نشده باشد. اولین ملحقاتی که برای صحیفه گردآوری شد، اضافاتی بود که شیخ محمد تقی بن صوفی مظفر زیابادی قزوینی شاگرد شیخ بهائی انجام داد و بعد این جمع آوری و ملحقات، به عنوان صحیفه ثانویه سجادیه (تدوین شیخ حرعاملی صاحب وسائل الشیعه) صحیفه ثالثه سجادیه (تدوین میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض العلماء، صحیفه رابعه سجادیه (تدوین میرزا حسین نوری صاحب مستدرک الوسائل) صحیفه خامسه سجادیه (تدوین سید محسن امین عاملی صاحب اعیان الشیعه) و صحیفه سادسه سجادیه (تدوین شیخ محمد صالح مازندرانی) انجام شده است.
ویژگی ممتاز صحیفه سجادیه:
کتاب صحیفه سجادیه، مجموعه‌ای از دعاها و مناجات امام چهارم شیعیان، زین العابدین علی بن الحسین است.[۱] این کتاب به انجیل اهل بیت و زبور آل محمد معروف است. بعضی دانشمندان هم «اخت القرآن» گویند. [۲][۳] ویژگی اش اینست که اگرچه در موضوع دعا و نیایش، مطرح شده ولی تمام مطالب آن، برمدار راز و نیاز و عرض حاجت نیست، بلکه شامل بسیاری از حقایق علوم آلی و نظری و قوانین و احکام شرعی و مسائل بسیار حساس سیاسی و اجتماعی و تربیتی و اخلاقی است که در شکل و قالب دعا، مورد توجه امام (ع) قرار گرفته است[۴].
اسنادصحیفه سجادیه:
الف : انتساب «صحیفه کامله سجادیه» به حضرت زین العابدین -علیهالسلام- مورد قبول تمام علمای اسلام از همه فرقهها میباشد و هیچ کس در این انتساب تشکیک نکرده است و بسیاری این مجموعه ارزشمند را از «متواترات» دانستهاند که کمترین نیازی به بررسی صحت و سقم افراد موجود در سند آن نمیباشد چرا که وقتی مطلبی «متواتر» شد، موجب یقین شده و دیگر مجال شبهه در آن باقی نمیماند. باید توجه داشت طرق روایت «صحیفه کامله سجادیه» از میلیون متجاوز است و با توجه به این همه، بعضی شبهات در برخی از رجال حدیث شریف صحیفه، کمترین ضرری به اتقان آن نخواهد زد. در این قسمت مروری بر «دیدگاه بعضی از بزرگان اهل حدیث و علماء برجسته» در این ارتباط برای آشنایی با موضوع بسیار مفید میباشد. دیدگاه بعضی از علماء برجسته و بزرگان اهل حدیث در زمینه سند «صحیفه کامله سجادیه»
1- مرحوم علامه «مجلسی» - رضوان الله علیه «صحیفه سجادیه» را به طرق عدیدهای روایت می‌کند، از جمله روایت آن از پدرش: مرحوم «محمد تقی مجلسی اول» که آن بزرگوار در عالم رویا بدون واسطه «صحیفه» را از حضرت قائم آل محمد -علیهالسلام- به طور مناوله یعنی دست به دست اخذ و روایت کرده است. [1] .
2- خود علامه «مجلسی اول» میفرماید: «غیر از این طریق، طرق کثیرهای وجود دارد که بر آلاف و الوف زیادی مینماید، و اگرچه آنچه را که من ذکر کردهام با نهایت اختصار، آن بالغ بر «ششصد» طریق عالی میگردد.» [2] .
3- علامه «محمد تقی مجلسی» می‌گوید: «صورت مکتوب پدر علامهام بعد از این اجازه شهیدیه ثانویه، این است که من به فرزند اعز خود اجازه دادم تا از من این «صحیفه» را با این اسناد از حضرت امام الساجدین و زین العابدین و العارفین علی بن الحسین ابن ابیطالب با اسنادی که بلا واسطه از صاحب الزمان و خلیفة الرحمن - صلوات الله و سلامه علیه - در رؤیا واقع شده است با سایر اسانیدی که بر هزار هزار (یک میلیون) سند افزون است روایت کند.» [3] .
داستان تشرف مرحوم مجلسی به حضور حضرت بقیة الله الاعظم - عجل الله فرجه - در قسمت «داستانهایی پیرامون «صحیفه» نقل شده است.
همچنین پس از آنکه روایت «صحیفه» را با اسناد مختلفه و کثیره نقل می‌کند در خاتمه آن عبارت پدر را میآورد که: «اسانید مذکوره در اینجا فقط بر پنجاه و شش هزار و یکصد عدد (56100) رسیده است.» [4] . باز از قول پدر نقل می‌کند که: «و حاصل آنکه ابدا شکی وجود ندارد بر اینکه «صحیفه کامله» از مولانا سیدالساجدین میباشد، از جهت متن خود صحیفه و فصاحتش و بلاغتش و اشتمالش بر علوم الهیهای که برای غیر معصوم امکان آوردن آن نمیباشد. و الحمد لله رب العالمین بر این نعمت جلیله که اختصاص به ما جماعت شیعه داده... و اسانید مذکوره در اینجا عبارت از پنج هزار و ششصت و شانزده سند (5616) میباشد.»
و نیز در میان اجازه ایشان از والد «شیخ بهائی» می‌گوید: «و آنچه را که من از اسانید «صحیفه» به غیر از این اسانید مشاهده کردهام بیشتر است از اینکه احصاء شود. (فهی اکثر من ان تحصی) [5] .
4- علامه بزرگوار مرحوم «شیخ آقا بزرگ تهرانی»: «سند صحیفه سجادیه» در هر طبقه و عصری سرانجام به امام باقر -علیهالسلام- و «زید» شهید منتهی می‌شود که آن دو بزرگوار آن را از علی بن الحسین -علیهالسلام- نقل کرده‌اند... و این صحیفه از «متواترات» نزد اصحاب است.» [6] .
5- آیت الله «میرزا محمد علی مدرس چهاردهی جیلانی» در شرح «صحیفه فارسی» می‌گوید: «بدانکه بودن «صحیفه» از حضرت امام الساجدین علیه الصلوة و السلام - از واضحات و لائحات است. خدشهای در سند او نیست حتی آنکه «غزالی» گوید که آن صحیفه «زبور آل محمد» - صلی الله علیه و آله و سلم - است.» [7] .
6- مرحوم آیت الله «سید حسن صدر» می‌گوید: «صحیفه سجادیه از متواترات است. به مثابه قرآن در نزد تمامی فرقههای اسلام، و جمیع آنها به «صحیفه» افتخار میکنند.» [8] .
7- مرحوم استاد «محمد مشکوة» در مقدمه خود بر «صحیفه» بحث مفصلی راجع به سند این «صحیفه» دارند و بعد میفرماید: «با توجه به آنچه در این مقدمات ذکر شد، ثابت و مدلل گشت که این «صحیفه» مبارکه پیشوای کتب اسلامی، و تالی تلو قرآن کریم است و «عقل» و «نقل» بر صدور آن از مقام امام چهارم گواهی میدهند و دشمن نیز در این باب جز آنچه دوست گوید، نتواند گفت.» [9] .
8- مرحوم علامه آیت الله «حاج سید محمد حسین حسینی طهرانی» - قدس سره -: «صحیفه کامله سجادیه از «متواترات» میباشد، و مانند نسبت کافی به «کلینی» و تهذیب به «شیخ طوسی» که از «متواترات» است و در آن محل شبهه و تردید نیست... جایی که ادعیه صحیفه از زمان معصوم تا به حال به تواتر متصل و منسجم بوده باشد، لو فرض که این سند هم در میان نبود، نبود.» [10] .
از قدیمی‌ترین نسخهٔ صحیفهٔ سجادیه که متعلّق به آستان قدس رضوی است و در سال ۴۱۶ قمری کتابت شده‌است.
صحیفه سجادیه کامله، مجموعه‌ای از ۷۵ دعا و نیایش بوده‌است که امام سجاد (ع) املا کرده و امام محمد باقر(ع) و برادرش زید بن علی آن را در دو نسخه نوشته‌اند. زید بن علی نسخه های که در اختیار داشته برای حفاظت از آن به متوکل بن هارون می‌دهد.
متوکل بن هارون از اصحاب امام جعفر صادق (ع) است و می‌گوید: «از من ۱۱ دعا ساقط شده و من ۶۴ دعا را روایت می‌کنم». متوکل مجموعه‌ای را که در اختیار داشته به امام جعفر صادق (ع) عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر(ع) مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی‌یابد. او از مجموعه ۷۵ دعای صحیفه، ۶۴ دعا را می‌نویسد که در مجموعة حاضر تنها ۵۴ دعای آن موجود است.
در روایت محمد بن احمد بن مسلم مطهری فقط ۵۴ دعا چنانکه امروزه هم از صحیفه می‌بینیم موجود است. بنابراین از اصل صحیفه ۲۱ دعا افتاده‌است و در حال حاضر آنچه از صحیفه کامله سجادیه باقی‌مانده‌است، همین ۵۴ دعاست.
صحیفه از پر نسخه‌ترین کتابهای حدیثی است. نسخه‌های خطی این کتاب در ایران بیش از سه هزار نسخه‌است اگر چه بسیاری از این نسخ، برگرفته از نسخه مجلسی اول است و بدین سبب این نسخه‌ها تفاوت چندانی با هم ندارند مجلسی اول تعداد طریق خود به صحیفه را بیش از ۶۵۰ هزار طریق می‌داند
با این حال فصاحت و بلاغت صحیفه حاکی از آن است که نمی‌تواند کلام غیر معصوم باشد.
ج :صحیفه کامله سجادیه از جمله کتابهایى است که انتسابش به امام زین العابدین(ع) ثابت شده و علماى بزرگ شیعه از آن در «اجازات روایت» خویش نام برده و به افراد مورد اعتماد اجازه نقل آن را داده اند.
سند صحیفه معروف به اتفاق آرا از عالى ترین موقعیت برخوردار است و به حضرت امام باقر(ع) و برادر شهیدش ـ زید بن على ـ منتهى مى شود و راویان آن عبارتند از:
1. سید نجم الدین بهاء الشرف محمد بن حسن علوى حسینى.
2. ابو عبداللّه محمد بن احمد بن شهریار خزانه دار آستان مقدس امیر مؤمنان(ع)
3. ابو منصور محمد بن محمد بن احمد بن عبدالعزیز عکبرى.
4. ابوالمفضل محمد بن عبداللّه بن مطلب شیبانى.
5. شریف ابوعبداللّه جعفر بن محمد (از نواده هاى امام حسن مجتبى(ع)).
6. عبداللّه بن عمر بن الخطاب الزیات.
7. على بن نعمان اعلم.
8. عمیر بن متوکل؛ از پدرش
9. متوکل بن هارون.
متوکل بن هارون پس از انجام مناسک حج با یحیى بن زید بن على(امام سجاد(ع)) ملاقات مى کند و پس از پرسش هایى، یحیى از متوکل پرسید: آیا مطلب مکتوبى از پسر عمویم ـ امام جعفر صادق(ع) ـ همراه دارى؟ متوکل برخى از مطالب مهم از جمله مجموعه دعایى را به او نشان داد که از امام صادق(ع) فرا گرفته بود. یحیى نسخه اى از آن دعاها را براى خود نوشت. آنگاه صحیفه اى را از صندوق بسته اى بیرون آورد، آن را بر چشم نهاد، بوسید و گریست و گفت بیم آن دارم که این صحیفه به دست نااهلان بنى امیه بیفتد، این را به عنوان امانت نزد خود نگه دار و به پسر عموهایم ـ محمد و ابراهیم فرزندان عبداللّه بن حسن بن حسن بن على(ع) ـ تحویل بده.
متوکل مى گوید: صحیفه یحیى را نزد خود نگه داشتم. طولى نکشید که یحیى در مبارزه با بنى امیه به شهادت رسید. من به مدینه رفتم و به محضر امام صادق(ع) شرفیاب شدم و داستان یحیى و صحیفه را برایش نقل کردم. امام بر حال یحیى رقت کردو فرمود: خدا پسر عمویم را رحمت کند و با پدرانش محشور سازد. آنگاه صحیفه را طلبید وقتى چشمش بر آن افتاد فرمود: به خدا سوگند به خط عمویم زید و دعاى جدم على بن الحسین است. سپس به فرزندش اسماعیل دستور داد تا صحیفه اى را آورد که شبیه صحیفه یحیى بود. امام نیز آن را بوسید و بر چشمش نهاد و فرمود: این خط پدرم و املاى جدم است که در حضور من نوشته شد.
متوکل مى گوید: از امام صادق(ع) اجازه گرفتم و دو صحیفه را با یکدیگر مقابله کردم، دیدم هر دو یکى است و حتى یک واو با هم تفاوت ندارند. آنگاه امام، محمد و ابراهیم پسران عبداللّه را خواست و صحیفه یحیى را به آنان تحویل دادیم و امام صادق(ع) به آنها سفارش کرد که در شرایط آن روز، صحیفه را از مدینه خارج نسازند چرا که امکان دارد مانند یحیى به دست بنى امیه کشته شوند و صحیفه به دست نا اهلان بیفتد. سپس امام(ع) ادعیه صحیفه را بر من املا کرد و من آنها را یادداشت کردم، مجموع آن دعاها 75 باب بود که 11 باب آن مفقود شد و من تنها 64 باب آن را حفظ کردم.
سند دیگر که به «سند مطهرى» معروف است بدین صورت است. 1. ابوالمفضل 2. محمد بن حسن بن روزبه ـ ابوبکر مدائنى کاتب، 3. محمد بن احمد بن مسلم مطهرى 4. عمیر بن متوکل بلخى از پدرش 5. متوکل بن هارون
گرچه علمایى که صحیفه سجادیه را با دو سند بالا ذکر کرده اند، خدشه اى بر آنها وارد ندانسته اند ولى گفتنى است که متن محکم، معارف بلند، اسلوب زیبا و بدیع و آهنگ عرفانى و عالى هر یک از دعاهاى گویاى آن است که از زبان عصمت تراویده و به عرش اعلا صعود کرده است و کسى جز معصوم را یاراى ابداع چنین دعاهایى نیست. مرحوم مغنیه براى دفع چنین دخل مقدرى گفته است: «ممکن است کسى بگوید: گرچه متن صحیفه جملگى نغز و پر مغز و حق است، ولى ممکن است در نسبت آن به امام سجاد(ع) تردید کرد. پاسخ این است که آنچه در صحیفه آمده بهترین دلیل است که همگى از آن امام همام صادر شده هم از جنبه لفظى هم از جنبه محتوایى چرا که کلمه به کلمه آن دعاها نفس هاى پاک آن امام را با خود دارد و منعکس کننده حالت با صفا و پاک آن امام معصوم است و اگر به جز آن حضرت نسبت دهیم، جاى انکار و استفهام است.»
شیخ آقا بزرگ تهرانى در این باره نوشته است: «صحیفه سجادیه نخستین، سندش به امام زین العابدین(ع) مى رسد و از آن به «اخت القرآن، انجیل اهل بیت و زبور آل محمد(ص)» تعبیر مى شود که به «صحیفه کامله» مشهور است و علماى شیعه به روایت کردن آن و اختصاص دادن آن به اجازه روایت اهتمام مى ورزیدند. صحیفه سجادیه از روایات متواتر است به علت همان اجازه روایت و شیوع آن در هر یک از طبقات راویان در هر زمان و سند روایت منتهى مى شود به امام باقر(ع) و شهید زید بن على(ع) ـ فرزند گرامى امام سجاد(ع) و هر دو برادر از پدرشان امام زین العابدین(ع) روایت مى کنند.
گفتنى است که امام سجاد(ع)، دعاهاى صحیفه را به شکل مکتوب و تصنیف به دو فرزند خویش املا کرده و آن دو آنها را نوشته و نزد خود نگه دارى کرده اند. ابن شهر آشوب گفته است؛ «اولین کسى که (در اسلام) کتاب نوشت حضرت على(ع) بود، دوم سلمان فارسى، سوم ابوذر، سپس اصبغ بن نباته و عبیداللّه بن ابى رافع. آنگاه نوبت به نوشتن صحیفه سجادیه رسید.»
مرحوم میرزا عبداللّه تبریزى اصفهانى، معروف به افندى و فاضل اصفهانى، سومین صحیفه سجادیه را گرد آورى کرد. وى مى نویسد: «دعاهاى امام سجاد(ع) با همه فراوانى از دیگر دعاهاى معصومین(ع) ممتاز است و در آن، اسلوب تضرع و اظهار کوچکى و نیاز به درگاه خدا موج مى زند و باید گفت خداوند، حضرت امام سجاد(ع) را به رقت قلب و سوز و گداز در دعا اختصاص داده به ویژه در دعاهاى صحیفه کامله که حتى از دیگر دعاهاى امام(ع) برجسته تر است چرا که فضایل بى شمار آن حتى الفاظ دعاها بر این گواه است که از سوى آن امام صادر شده، همین طور بروز فصاحت و بلاغت و شکوهى که دارد.»
مستدرک‌های صحیفه سجادیه:
با توجه به این که از ۷۵ دعای صحیفه سجادیه، ۲۱ دعا از دست رفته است، تعدادی از علمای بزرگ شیعه تلاش کرده‌اند با جستجو در کتابهای روایی و آثار به‌جا مانده از اصحاب، به تعدادی دیگر از ادعیه منتسب به زین العابدین دست یابند. برخی از کتبی که این دعاهای اضافه‌تر را جمع‌آوری کرده‌اند، که «مستدرک صحیفه سجادیه» نامیده می‌شوند، عبارت‌اند از:
صحیفه ثانیه سجادیه تدوین صاحب الوسائل، شیخ حر عاملی، صاحب وسائل الشیعه.
صحیفه‌ای دیگر تدوین شیخ محمد بن علی حرفوسی.
صحیفه ثالثه سجادیه تدوین میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض العلماء و از بهترین شاگردان علامه مجلسی.
صحیفه رابعه سجادیه تدوین محدث نوری، صاحب مستدرک الوسائل.
صحیفه خامسه تدوین سید محسن امین (صاحب اعیان الشیعه) که شامل ۱۸۲ دعاست.
صحیفه سادسه تدوین شیخ صالح بن میرزا فضل الله مازندرانی حائری.
صحیفه سجادیه کامله که توسط آیةاللّه سید محمدعلی ابطحی فراهم آمده و مجموع کتابهای پیشین است.
آنچه ملانقی زیاآبادی قزوینی (از شاگردان برجسته شیخ بهایی) با عنوان «مما یلحق به»(ملحقات صحیفه) پس از پایان ادعیه آورده است و مشتمل بر ۱۴ دعاست.
صحیفه دیگری به تدوین شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائمی.
صحیفه سابعه تدوین شیخ هادی بن عباس آل کاشف الغطاء، صاحب مستدرک نهج البلاغه.
صحیفه ثامنه تدوین میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری.
مجموعه‌ای به نام «الصحیفه السجادیه الجامعه» که به تألیف سید محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی توسط موسسه امام مهدی (عج) در قم منتشر شده است. این کتاب شامل ۲۷۰ دعا و مناجات است، و حاوی همهٔ ادعیه مذکور در صحیفه‌های فوق و ادعیه «صحیفه سجادیه» اصلی است که به شکل موضوعی تنظیم شده است.
شرح‌های صحیفه سجادیه:
غواصان زبردستى کوشیده اند که در اقیانوس بى کرانه صحیفه سجادیه به صید گوهر بپردازند و یافته هاى خویش را توصیف و عرضه کنند. شیخ آقا بزرگ تهرانى حدود 70 شرح را براى صحیفه نام مى برد که دانشمندان و عالمان فرهیخته اى به شرح و بیان زبور آل محمد(ص) توفیق یافته اندو فقیه پرآوازه «ابن ادریس حلى» (م 598 ق) در میان آنان، رتبه زمانى نخست را به خود اختصاص داده است و نامورانى چون شیخ کفعمى (م 905)، محقق کرکى (م 940)، میرداماد (م 1040)، محمد تقى مجلسى (م 1070)، فیض کاشانى (م1091) پس از ابن ادریس به شرح صحیفه سجادیه پرداخته اند. چنانکه شیخ بلاغى نجفى صاحب تنقیح المقال در سال 1105 ق به نوشتن شرح صحیفه اقدام نموده و مرحوم مجلسى دوم (م 1111) نیز چنین کرده است.
برخى دیگر از عالمان مشهورى که بر صحیفه شرح نوشته اند عبارتند از: مولى عبدالرزاق لاهیجى، شیخ عزالدین حسینى عاملى (پدر شیخ بهایى)، شیخ بهایى، شیخ طریحى، سید نعمت اللّه جزایرى، وثوق الحکما، آقا حسین خوانسارى، محمد جواد مغنیه، میرزا محمد على چهاردهى رشتى، محمد حسین مظفر، سید صدر الدین دشتکى، میرزا عبداللّه افندى و شرح جامع و محققانه مرحوم سید علیخان مدنى با عنوان «ریاض السالکین فى شرح صحیفه سید الساجدین».
ترجمه و شرح صحیفه سجادیه مرحوم سید على نقى فیض الاسلام نیز مانند ترجمه و شرح نهج البلاغه در میان مردم، مشهور و متداول است. همچنین مرحوم حکیم الهى قمشه اى نیز با ترجمه سلیس صحیفه در لابه لاى ترجمه به شرح حکیمانه دعاها به اختصار پرداخته که در نوع خود، مبتکرانه و بسیار سودمند است.
و در این زمان خطیب مشهور، آقاى حسین انصاریان به شرح و تفسیر صحیفه همت گماشته به نام «دیار عاشقان»و آن را در هفت مجلد به پایان رسانده است. نویسنده، کتاب را با اشعار عرفانى و پندآموز و نیز داستان و تمثیل و استفاده از روایات اهل بیت(ع) سرشار کرده است. چنانکه مرحوم مغنیه بیشتر فرازهاى ادعیه را با آیات قرآن مقایسه و میانشان مقارنه برقرار کرده است[12].
توجه علمای اهل سنت به صحیفه سجادیه:
در سال ۱۳۵۳ هـ. ق. آیت الله مرعشی نجفی(از مراجع تقلید شیعه) نسخه‌ای از صحیفه سجادیه را برای علّامه جوهری طنطاوی (دانشمند اهل سنت و مفتی اسکندریه و مؤلف تفسیر معروف «الجواهر فی تفسیر القرآن») به قاهره فرستاد. وی پس از دریافت و تشکر از چنان هدیه‌ای گرانبها و ستایش فراوان در پاسخ نوشت:
مدتی پیش به ضمیمه کتاب صحیفه از سخنان امام زاهد اسلام، علی زین العابدین بن امام حسین شهید (ع) ریحانه مصطفی (ص) رسید. کتاب را با دست تکریم گرفتم و آن را کتابی یگانه یافتم که مشتمل بر علوم و معارف و حکمت‌هایی است که در غیر آن یافت نمی‌شود. به راستی که این از بدبختی ماست که تا کنون بر این اثر گرانبهای جاوید که از میراث‌های نبوّت و اهل بیت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن مطالعه و دقّت می‌کنم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایین تر می‌یابم.[۱۳] راستی چه کتاب کریمی است! خدای شما را در برابر این پیشکش عالی، بهترین پاداش را ببخشد و به نشر علم و هدایت موفّق و مؤیّد بدارد. دیگر آنکه آیا کسی از علمای اسلام این کتاب را شرح کرده‌است؟ و آیا چیزی از آن شروح نزد شما یافت می‌شود یا نه؟
آیه الله مرعشی در پاسخ به نامهٔ علامه طنطاوی تعدادی از شروح صحیفهٔ سجادیه را نام برده و به همراه آن کتاب «ریاض السالکین» و برخی کتب دیگر را برای وی ارسال می‌دارد که این بار نیز علامه طنطاوی از این نامه خوشحال شده، می‌نویسد:
نامه شریف به ضمیمه کتاب «ریاض السّالکین» در شرح صحیفه امام زین العابدین علی بن الحسین السِّبط، و کتابهای دیگر، که در باب خود از کتب بی نظیر بود رسید، و من آن را به دانشمند فاضل سید محمّد حسن أعظمی هندی منشی کلّ جماعت اخوت اسلامی تسلیم کردم و او آن را به عنوان هدیه شما به من و هدیه من به جمعیت، در کتابخانه جمعیّت گذاشته، تا نفعش دائمتر و شاملتر و عمومی‌تر باشد. و من به حول و قوّه خدای تعالی آماده و مجهّزم که انشاء الله شرحی بر این صحیفه گرامی بنویسم.[۱۴]
البته در گذشته این کتاب توسط دانشمندان دیگر اهل سنت که به آن دست یافته‌اند هم مورد توجه و استفاده واقع شده‌است: ابن جوزی در خصائص الائمه، ابن ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه، و حافظ سلیمان بن ابراهیم القندوزی در ینابیع المودة[۱۵] از صحیفه سجادیه نام برده، بخش‌هایی از دعاهای آن را نقل نموده‌اند. شیخ سبط بن جوزی پس از مطالعه و دقت نظر در صحیفه سجادیه می‌نویسد:
اگر زین العابدین و صحیفه او نبود، مسلمانان راه و روش مخاطبه با خدا و مکالمه و رازگویی با او را در مقام عرض حاجت به بارگاه ربوبی را نمی‌دانستند، و او بود که شیوه گفتگو با آفریدگار بزرگ و شکوه بردن در سختی‌ها و گرفتاری‌ها به پیشگاه او را به ما آدمیان آموخت. «بنابراین، او نسبت به مردم تا روز رستاخیز، حق آموختن و آگاهاندن را دارد.»[۱۶]
فهرست منابع:
[1] امام شناسی، ج 15، ص 79، و بحارالانوار، ج 110، ص 43.
[2] امام شناسی، ج 15، ص 79 و بحارالانوار، ج 110، ص 45 الی 47.
[3] امام شناسی، ج 15، ص 80 و بحارالانوار، ج 110، ص 50.
[4] امام شناسی، ج 15، ص 80، و بحارالانوار، ج 110، ص 51 الی 61.
[5] امام شناسی، ج 15، ص 81، و بحارالانوار، ج 110، ص 54 و 59.
[6] الذریعة، ج 15، ص 18.
[7] امام شناسی، ج 15، ص 30، پاورقی (به نقل از شرح صحیفه سجادیه فارسی، تألیف آیت الله میرزا محمد علی مدرس چهاردهی، دیباچه، ص 3).
[8] امام شناسی، ج 15، ص 47 (به نقل از تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ص 284).
[9] مقدمه صحیفه سجادیه، طبع دارالکتب الاسلامیه، ص 6 الی 16.
[10] امام شناسی، ج 15، ص 53.
[11] (الذريعه الي تصانيف الشيعه، ج 15، ص 18)
[۱2].: مجله حصون 1384 سال شماره 4
[13]..حسن منتظری. «آشنایی اجمالی با صحیفة سجادیه». اندیشه قم. بازبینی‌شده در ۱۵ دی ۱۳۸۶.
بحار الانوار الانوار، ج ۱۱۰، ص ۶۱.
[14]..محمد حسین باقری. «اسناد و مدارک صحیفه سجادیه». بازبینی‌شده در ۱۵ دی ۱۳۸۶.
[15].... وَ مِنَ الشِّقَاءِ أنَّا إلَی الآنِ لَمْ نَقِفْ عَلَی هَذَا الأثَرِ الْقَیِّمِ الْخَالِدِ مِنْ مَوَارِیثِ النُّبُوَّةِ وَ أهْلِ الْبَیْتِ. وَ إنِّی کَلَّمَا تَأمَّلْتُهَا رَأیْتُهَا فَوْقَ کَلَامِ الْمَخْلُوقِ وَ دُونَ کَلَامِ الْخَالِق.....جریان این نامه نگاری در مقدمهٔ کتاب «صحیفه سجّادیّه» با مقدّمه آیت‌الله مرعشی (طبع سال ۱۳۶۹، هجری قمری و ترجمه آقای سید صدر الدین بلاغی، دارالکتب الاسلامیّة، شیخ محمّد آخوندی، ص ۳۷ و ص ۳۸) ذکر شده‌است.
[16]..سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودة، ج ۱ - ۲، ص ۵۹۹. له حق‌التعلیم علی الناس الی یوم القیامه
.JPG.jpg?w=275&h=125 "اهمیت توجه به سیره ائمه علیهم السلام")
.jpg?w=275&h=125 "شبهات وهابیت درمورد حضرت زهرا (س)")
654629.jpg?w=275&h=125 "طرح آشتی بایارمهربان")
