باران ولایت

رابطه سوره حمد با ابواب هشتگانه بهشت

 بركات قرائت فاتحة الكتاب: سوره مباركه حمد عصاره معارف قرآن كریم را در بردارد و از این جهت این سوره را «ام الكتاب » و «فاتحة الكتاب» نامیدند‌.

سوره حمد كه نخستین سوره قرآن قرار گرفتهاست به فاتحة الكتاب، سبع المثانی، سئوال، شفا، نور نیز مشهور است. دركلامی از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده است: فضیلت سوره حمد مانند فضیلتحاملان عرش است، هر كس آن را قرائت كند، ثوابی مانند ثواب حاملان عرش به اوداده می شود. ابن عباس از پیامبر اكرم (ص) نقل كرده است كه: سوره حمد دوسوم قرآن كریم است.

آثار و بركات سوره

پیامبر اكرم(ص) فرمودند: سوره حمد بر هیچدردی خوانده نشد مگر اینكه دردش آرام می گیرد. همچنین امام صادق (ع) فرمودند: هركس كه بیماری به او برسد و هفت بار سوره حمد را بر خود بخواند،آن بیماری و درد از او برطرف می شود و اگر چنین نشد آن را هفتاد بار بخواندو من ضمانت می كنم كه عافیت می یابد.

در روایات اسلامی ایجاد بركت از جملهبركات خواندن سوره حمد عنوان شده است و در كلامی از پیامبر اكرم (ص) آمدهاست: هركس، هنگامی كه وارد خانه خود می شود، سوره حمد و توحید را قرائتنماید خداوند فقر را از خانه او دور كرده و بركت زندگی او را به حدّی زیادمی كند كه به همسایگانش نیز می رسد.

در آیات قرآن سوره حمد به عنوان یك موهبتبزرگ به پیامبر (ص) معرفى شد، و در برابر كل قرآن قرار گرفته است، آنجا كهمى فرماید: «وَلَقَدْ آتَیْنَاكَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَالْعَظِیمَ »؛ ما به تو سوره حمد كه هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیمهمچنین قرآن بزرگ بخشیدیم. هـمـچـنـین در حدیثى از امام صادق (ع ) مىخوانیم : "شیطان چهار بار فریاد كشید و ناله سرداد نـخـستین بار روزى بودكه از درگاه خداوند رانده شد، سپس هنگامى بود كه از بهشت به زمین تـنـزلیافت، سومین بار هنگام بعثت محمد(ص) بعد از فترت پیامبران بود و آخرین بارزمانى بود كه سوره حمد نازل شد".

سوره حمد در بردارنده اصول سه گانه دین

آیت الله جوادی آملی در بخشی ازتفسیر سوره حمد به اصول سه گانه معارف قرآن اشاره كرده و می گوید: معارفقرآن كریم به سه بخش تقسیم می ‌شود، بخشی ناظر به توحید است، بخشی ناظر بهمعاد است، و بخشی هم ناظر به نبوت و رسالت كه رابط بین مبدأ و معاد است. واین بیان امیرالمؤمنین (ع) كه فرمود «رحم الله امرأ عرف من أین و فی أین والی أین» ناظر به همین اصول سه گانه است كه فرمود: كسی از رحمت خاصهٴ خدابرخوردار است كه مبدأش را و معادش را و راهی كه بین مبدأ‌ و معادش هست رابشناسد. راهی كه بین مبدأ و معاد است همان مسأله رسالت و وحی و دین است. مبدأ و معاد هم آغاز و انجام هستی انسانهاست.

سوره مباركه «حمد» این اصول سه گانه را بهخوبی دربردارد،‌ بنابراین «ام الكتاب» خواهد بود. بخشی از این سوره ناظربه مبدأ است و آن «الحمد لله رب العالمین» اصل ذات اقدس اله و توحید ربوبیحضرتش و اتصاف حضرتش به رحمانیت مطلقه و رحیمیه است اینها ناظر به مبدأاست. مسألهٴ قیامت را به عنوان «مالك یوم الدین» بیان فرمود كه این راجع بهمعاد است مسأله بین مبدأ و معاد را با آیه «ایاك نعبد و ایاك نستعین» كهطی این صراط را با آیات دیگر روشن‌تر فرمود اشاره كرده‌اند، كه ناظر به وحیو رسالت و دین و راهی است كه بین مبدأ و معاد است.

ارتباط سوره حمد با درهای بهشت در سخن صدر المتألهین

آیت الله جوادی آملی در بخشی دیگر از تفسیر قرآن به ارتباط سوره حمد با درهای بهشت در سخن صدر المتألهین
اشاره كرده و می گوید: این سوره مباركه فاتحه با آن مقدمه‌ای كه انسان درهنگام قرائت یا هنگام نماز انجام می‌دهد، شامل 8 بخش از درهای هشتگانه بهشتاست. از این جهت كه بهشت دارای ابواب ثمانیه است،‌ دارای هشت در است، اگركسی سوره مباركه حمد را در نماز با آن آداب معینی كه گفته‌اند قرائت كند،از هر دری از این درهای هشت‌گانه وارد بهشت می شود.

یكی در معرفت است، كه انسان قبل از اینسوره می ‌گوید «إنی وجهت وجهی للذی فطر السماوات و الارض»با معرفت شروع میكند و از در معرفت وارد بهشت می ‌شود. وقتی آیه مباركه «بسم الله» را می‌گوید از در ذكر وارد بهشت می ‌شود. وقتی آیه مباركه «الحمد لله ربالعالمین» را می ‌گوید از در شكر وارد بهشت می ‌شود.

وقتی «الرحمن الرحیم» را می‌گوید از دررجا وارد بهشت می‌شود. وقتی «مالك یوم الدین»را می گوید از در خوف واردبهشت می‌شود . چون بهشتیان كسانی ‌اند كه «یدعون ربهم خوفا و طمعا» وقتی «ایاك نعبد و ایاك نستعین» را می گوید از راه اخلاص و عبادت خالصه واردبهشت می ‌شود. وقتی «اهدنا الصراط المستقیم» را می گوید از راه دعا واردبهشت می ‌شود.

وقتی «صراط الذین انعمت علیهم» را می‌گوید از راه اقتدای به انبیا و اولیای الهی وارد بهشت می‌شود. چونخدای سبحان انسان را امر كرد كه به اینها اقتدا كنید «لقد كان لكم فی رسولالله اسوة حسنة» یا نسبت به بزرگان دیگر فرمود: «لقد كان لكم فیهم اسوةحسنة» باب اقتدای به سیره سلف صالح یعنی انبیا و اولیای الهی. این را همبعضی از بزرگان اهل تفسیر فرمودند كه از مجموع مقدمه این سوره و آیاتهفتگانه این سوره انسان می ‌تواند به یكی از این درهای هشتگانه‌ بهشت سعادتوارد بشود.

تقسیم سوره حمد بین خدا و عبد

مطلبی هم كه به عنوان حدیث از رسول خدا (ص) نقل شده است این است كه این سوره مباركه بین عبد و مولا تقسیم شده است. این سوره بین خدای سبحان و بین عبد تقسیم شده است. قسمتی از این سوره مالخداست، قسمتی از این سوره مال عبد است. آنجا كه سخن از حمد و ثنا و خضوع وخشوع است سهم خداست آنجا كه سخن از دعا و مسئلت و طلب و خواستن است نصیبعبد است. كه این سوره مقسومهٴ بین العبد و المولا.

از «الحمد لله» تا «ایاك نستعین» از آنخداست از «اهدنا الصراط المستقم» تا پایان از آن عبد است. و چون خدا وعدهداد فرمود «فاذكرونی اذكركم» شما به یاد من باشید من به یاد شمایم ...اگرمصلی با خدا مناجات می ‌كند، پس به یاد خداست و اگر كسی به یاد خدا بود،‌خدا هم به یاد اوست. چون فرمود «فاذكرونی اذكركم» گاهی انسان به یادنعمتهای خداست «اذكروا نعمتی التی انعمت علیكم» آن مال متوسطین از بندگاناست گاهی انسان به یاد خداست،‌ چون هر نعمتی نسبت به ذات اقدس اله غیرقابلقیاس است. گاهی انسان به یاد خداست نه تنها به یاد نعمت او چون اگر به یادنعمت او باشد، خود را هم می ‌بیند، متنعم را هم می ‌بیند.

استحباب حمد در پایان سوره حمد

از نظر سنت فقهی مستحب است كسی كه سوره‌مباركه حمد را در نماز می ‌خوانند، چه امام چه مأموم و چه منفرد،‌ چه مأمومو چه منفرد، مستحب است بگوید «الحمد لله رب العالمین». چه انسان در نمازجماعت مأموم باشد چه در نماز فرادی منفرد باشد مستحب است كه این سوره كهتمام شد بگوید «الحمد لله رب العالمین». این به عنوان یك فتوای فقهی است.

سوره حمد شفا‌بخش بیماریهای تن و جان

مطلب سوم این است كه در روایات از امامباقر (ع) رسیده است كسی را كه سوره حمد شفا نداد هیچ چیزی شفا نمی دهد. اینهم به معنای شفای از مرض ظاهری است هم شفای از بیماریهای درونی. امادرباره شفای از مرض ظاهری،‌ 7 بار سوره مباركه حمد را انسان قرائت كند،یقینا منتج خواهد بود. مجرب هم هست.

اما عمده، شفای از دردهای درونی است كهقرآن برای همان شفای دردها نازل شده است كه «و ننزل من القرآن ما هو شفاء ورحمة» یا فرمود:‌ «شفاء لِما فی الصدور» اگر قرآن شفای ما فی الصدور است،‌و اگر بیماریهای صدر جهل است و رذایل اخلاقی، اگر قرآن جهل و دیگر رذایلاخلاقی را درمان می ‌كند، عصاره همه درمانها در سوره مباركه حمد است. اگركسی مشكلات علمی اش را یعنی آن جهل دینی ‌اش را با سوره حمد درمان نكند ورذایل اخلاقیش را سوره‌ حمد معالجه نكند دیگر سور او را درمان نخواهند كرد.

«من لم یبرأه الحمد لم یبرأه شیء» از امامباقر مرحوم كلینی(رض) نقل كرد كه امام باقر(ع) فرمود:‌ كسی را كه حمددرمان نكند چیزی او را شفا نمی‌بخشد. و اساس قرآن شفای از آن رذایل اخلاقی وعقائد بد است. گرچه خدا فرمود: «و ننزل من القرآن ما هو الشفاء» اما فرمودقسمت مهم این شفاء، شفای دل است. فرمود: «شفاء لما فی الصدور» آنچه كه درصدر انسان از امراض است قرآن آن بیماریها را درمان می‌كند. و نمونه‌هایی ازبیماریهای دل را هم قرآن بیان كرده است. جهل را كینه و عداوت را و دیگررذایل اخلاقی را قرآن مرض دل می ‌داند.

صراط المستقیم؛ راه انبیا و صدیقین، صلحا و شهدا

مطلب بعدی آن است كه در این سوره مباركهبا یك اصرار فراوانی ما همسفری انبیاء‌ را از خدا مسئلت كردیم. چون همه آنمقدمات، تجلیل، تكریم، تحمید و امثال ذلك خضوع ما در پیشگاه خدای سبحان بودبرای اینكه این خضوع و این عرض ادب، بی ‌طمع نیست ما چیز می‌خواهیم ازخدا. و سند خواستن اینكه از او می طلبیم همان محامدی است كه در صدر سورهمطرح است او «الله» است او «رب العالمین» است او «الرحمن» است او «الرحیم» است او «مالك یوم الدین» است او معبود است او مستعان است از او نخواهیم پساز چه كسی بخواهیم. اما چی می ‌خواهیم؟ همسفری سالكان حق را می ‌خواهیمیعنی راهی را كه انبیاء و اولیاء می روند می طلبیم. كه عرض می ‌كنیم «اهدناالصراط المستقیم». و تنها برای خود نمی خواهیم برای همه مؤمنین و همراهانمسئلت می ‌كنیم.

ادب نماز و ادب قرآن این است كه انسانبرای دیگران هم مسئلت كند. چه آنجا كه مسئله دعاست چه آنجا كه مسئله تحیت ودرود است. چه آنجا كه به عنوان «اهدنا» كه دعاست، البته قرآن است به صورتدعا، چه آنجا كه بعنوان «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» است كهدعا نیست درود است و این درود در غیر حالت خودش اگر بگوییم نماز باطل استچون سلام اگر عمدی باشد مبطل نماز است. چون سلام كلام آدمی است در حقیقت،‌سلام دعا نیست سلام تحیت است. سلام درود است اگر بیجا گفته شد،‌ سجدهٴ‌ سهودارد و اگر عمدا گفته شد نماز را باطل می كند چون سلام دعا نیست ذكرنیست،‌ قرآن نیست.

قرآن و ذكر و دعا است كه اگر انسان عمداهم در نماز بگوید مجاز است اما سلام تحیت است، درود است چون درود است نبایددر متن نماز قرار بگیرد، در پایان نماز قرار گرفت. اما در آنجا هم به ماگفته‌اند بگویید «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین». یعنی ما كه ازتو مسئلت كردیم گفتیم «اهدنا»، «ایاك نعبد و ایاك نستعین» بر ما درود بفرستكه سلامت را از خدای سبحان مسئلت می ‌كنیم سلامت از مرض را.

آیت الله جوادی آملی در بخش پایانی تفسیرسوره حمد می گوید: اگر چنانچه قسمت مهم خواسته‌های ما در این سوره كه خدایسبحان به ما آموخت، طی راهی است كه انبیاء و صدیقین و شهداء و صالحین در آنراه‌اند، به استناد آن بحثهای گذشته كه در سورهٴ نساء فرمود: «و من یطعالله و الرسول فاولئك مع الذین أنعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین والشهداء و الصالحین» پس ما راه آنها را می ‌طلبیم می گوییم «اهدنا الصراطالمستقیم صراط الذین انعمت علیهم». حالا ببینیم همسفر آنها هستیم یا نه
خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه.